Στην περιοχή αυτή περιλαμβάνονται σημαντικά μνημεία της Θεσσαλονίκης όπως: τα Τείχη με την Ακρόπολη και το Επταπύργιο, ο ναός του Οσίου Δαβίδ (Μονή Λατόμου), ο ναός του Αγίου Νικολάου Ορφανού, ο ναός των Ταξιαρχών, η Μονή Βλατάδων, ο ναός της Αγίας Αικατερίνης, ο ναός του Προφήτη Ηλία, ένας βυζαντινός λουτρώνας της πλατείας Κρίσπου, το Αλατζά Ιμαρέτ της οδού Κασσάνδρου, κ.ά.
Πέρα όμως από τα μνημεία αυτά, στην περιοχή
της Άνω Πόλης διασώζεται σε πολλά τμήματα ο παλιός (παραδοσιακός) πολεοδομικός
ιστός της πόλης με τους στενούς λιθόστρωτους δρόμους, τα αδιέξοδα,
τα μικρά ξέφωτα και τις πλατείες και προπαντώς με τα μοναδικά σε λιτότητα,
λειτουργικότητα και κομψότητα κτίματα της Λαϊκής Μακεδονίτικης Αρχιτεκτονικής.
Τα κτίσματα αυτά, που κύρια συναντώνται στις περιοχές γύρω από τους ναούς
των Ταξιαρχών, Οσίου Δαβίδ, Μονής Βλατάδων και στους δρόμους Δημ. Πολιορκητή,
Αλεξ. Παπαδοπούλου, Θεοφίλου, Αντιόχου, Αμφιτρύωνα, Ηροδότου, Τσαμαδού
και Σαχτούρη, δεν έχουν να επιδείξουν τίποτα το πομπώδες και το πολυτελές.
Φτιαγμένα με φτωχά και ευτελή υλικά, επιβάλλονται με τη μορφή τους και
τη λειτουργική (εσωτερική και εξωτερική) δομή τους. Τυπικό γνώρισμά τους
η καθαρή αρχιτεκτονική τους διαρρύθμιση με πολλά στοιχεία κληροδοτημένα
και από αυτήν ακόμα την αρχαία ελληνική και βυζαντινή παράδοση, οι αρχιτεκτονικές
"προεξοχές" (σαχνισιά, το "ηλιακό" των βυζαντινών) και οι στεγασμένοι
εξώστες ("χαγιάτια"), που αποτελούν χαρακτηριστικό στοιχείο της Ελληνικής
Λαϊκής Μακεδονίτικης Αρχιτεκτονικής.
Χαρακτηριστικό σπίτι της
Άνω Πόλης της Θεσσαλονίκης (πάροδος Αλεξ. Παπαδοπούλου). Το "σαχνισί" του
ορόφου, το "ηλιακό" των Βυζαντινών, κυριαρχεί σαν μορφολογικό-λειτουργικό
στοιχείο της αρχιτεκτονικής των κτισμάτων της περιοχής (έργο του ζωγράφου
Μ. Ζαφειριάδη).
Συγχρόνως γίνεται μία προσπάθεια γενικότερου "εξωραϊσμού" της τουρκικής διοίκησης, ιδιαίτερα στα κατεχόμενα εδάφη της Βαλκανικής. Ακόμα, η ανάπτυξη πρωτοκεφαλαιοκρατικών σχέσεων παραγωγής, η εμπορευματοποίηση της αγοράς, η δημιουργία τάξης αστών εμπόρων και ανώτατων στελεχών της δημόσιας διοίκησης, έδωσε το έναυσμα της ανάπτυξης και των προαστίων, ιδιαίτερα της ανατολικής περιοχής (περιοχή Εξοχών), όπου άρχισαν να κτίζονται πολυτελείς και μεγαλοπρεπείς επαύλεις (πύργοι) από τους πλούσιους Έλληνες, Τούρκους, Εβραίους, Ντονμέδες (εξισλαμισμένους Εβραίους), Φράγκους και Λεβαντίνους.
Σε μεγάλα πια οικόπεδα της περιοχής κατά μήκος των λεωφόρων Βασ. Γεωργίου και Βασ. Όλγας, αλλά και στον κεντρικό τομέα, κτίζονται πολυτελή κτίσματα με πολλά στοιχεία νεοκλασσικής μορφολογίας και ποικίλες διακοσμήσεις επηρεασμένες από το πνεύμα της Art Nouveau και του Ρομαντισμού. Στα κτίσματα αυτά, που δεν είχαν σαφή αρχιτεκτονικό ρυθμό, μπορούσαν να διακριθούν, μαζί με τα βαρυφορτωμένα με διακοσμήσεις αετώματα και διαζώματα, ένα πνεύμα επιστροφής στα αρχαιοελληνικά πρότυπα του "δωρικού ρυθμού" και μία διάθεση δημιουργίας ενός παράξενου -οπωσδήποτε ξενόφερτου- κόσμου, που συμβάδιζε με το αισθητικό γούστο που διαμόρφωσε ο Ρομαντισμός στην Ευρώπη το 19ο και αρχές του 20ού αιώνα.
Από τα κτίσματα αυτά ελάχιστα διασώθηκαν ως τις μέρες μας. Μεταξύ τους περιλαμβάνονται: το Διοικητήριο, το παλιό Τελωνείο, το (τέως) Δημοτικό Νοσοκομείο, η Φιλοσοφική Σχολή του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου, το κτίριο του Γ΄ Σώματος Στρατού, η Οθωμανική Τράπεζα (Φράγκων-Λ. Σοφού), το Παπάφειο Ορφανοτροφείο, το (τέως) Ε΄ Γυμνάσιο, η Βίλλα Αλλατίνη (όπου φυλακίστηκε ο σουλτάνος Αβδούλ Χαμήτ), η έπαυλη Οσμάν Αλή-Μπέη (σημερινό Ορφανοτροφείο "Μέλισσα"), η έπαυλη του Τούρκου μέραρχου Σεϊφουλάχ (στη διασταύρωση των οδών 25ης Μαρτίου και Βασ. Όλγας, σημ. Ε΄ Δημοτικό Διαμέρισμα), η σημερινή Σχολή Τυφλών, η έπαυλη Φερνάντεζ (Κάζα Μπιάνκα, στη διασταύρωση των οδών Σοφούλη και Βασ. Όλγας, κ.ά.).
Όσα από τα κτίσματα αυτά έχουν διασωθεί
μέχρι σήμερα, δείχνουν φανερά το πνεύμα και το χαρακτήρα της εποχής τους
και αποδεικνύουν, με την οικοδομική τους τεχνική, τη βιωμένη πείρα αιώνων
των Ελλήνων τεχνητών που τα κατασκεύασαν.